Professor Doctor Beatrice de Graaf is hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Utrecht, waar ze zich bezighoudt met terreur, veiligheid, en de geschiedenis van paniekerige regeringen die overreageren. Ze richtte het Centre for Terrorism and Counterterrorism op in Leiden om te laten zien dat terrorisme niet simpelweg voortkomt uit of armoede en discriminatie of religieuze overtuigingen, maar uit een chaotische mix van sociale, politieke en historische factoren. Kortom: it’s complicated, en mensen houden daar niet van.
Vooral treffend vond ik de historische analogieën met het post-Napoleontische tijdperk in het begin van de 19de eeuw. Ook toen werd een periode van terreur gevolgd door een tijd van verhoogde veiligheid in ruil voor vrijheid. Klinkt bekend? Dat zou het moeten.
Een prehistorische NAVO? Jazeker.
Blijkbaar was Napoleon Bonaparte niet alleen de inspiratiebron voor dramatische militaire schilderijen en twijfelachtige hoeden, maar ook voor een vroege versie van de NAVO. In plaats van tanks en kernwapens had men destijds paspoorten en telegrafen, maar de kernboodschap was dezelfde: “We willen geen onverwachte verrassingen meer.”
Q. U ontdekte dat er een Europese Verdedigingsgemeenschap heeft bestaan, een NATO avant la lettre. Hoe kreeg u die vergeten geschiedenis boven water?
A. Ik vermoedde het bestaan ervan. […] Na veel research in Berlijnse archieven stuitte een collega op notulen van deze veiligheidsraad. Daarna ben ik zelf die geschriften in oud-Duits gaan ontrafelen, met hulp van een gepensioneerde vriendin, een archivaris die mij dat leerde.
Wanneer je denkt dat je een unieke ontdekking hebt gedaan, maar blijkt dat de Europese leiders 200 jaar geleden al met precies dezelfde ideeën speelden, zij het met meer snorren en minder PowerPoint-presentaties.
Veiligheid boven alles, en we betalen er graag voor (met andermans geld)
Ook in de 19de eeuw kozen mensen liever voor stabiliteit dan voor vrijheid, mits ze daar niet zelf voor hoefden op te draaien. De Franse economie moest bloeden voor de heropbouw van Europa, wat vast een enorm populaire maatregel was in Parijs. Maar goed, de fundamentele vraag blijft: willen we liever absolute vrijheid of een leven zonder constante angst? Als geschiedenis een indicatie is, kiezen we keer op keer voor het laatste.
Q. Wat is uw belangrijkste inzicht?
A. Dat we op dit moment in Europa in een vergelijkbare situatie zitten. Na 25 jaar van oorlog en chaos met o.a. de Franse Revolutie en napoleontische oorlogen waren de mensen zo getraumatiseerd door de terreur van anarchisten, dat ze alleen nog maar naar veiligheid verlangden en bereid waren hun burgerschap op te geven. Er ontstond een centrale overheid met vérstrekkende bevoegdheden voor grens- en paspoortcontroles. Een nieuwe Europese Verdedigings-gemeenschap zou daarvoor gaan zorgen, met de hertog van Wellington als ster, die op zijn beurt werd omringd door talloze ondergeschikte, tegenstribbelende en behulpzame officieren, juristen, spionnen en ander veiligheidsvolk. 1Uittreksel: Beatrice de Graaf, Tegen de terreur, Uitgeverij Prometheus, 2018, 536 p.
Met behulp van allerlei nieuwe instrumenten — paspoorten, optische telegrafen, gezamenlijke grenscontroles en het razendsnel verspreiden van signalementen van voortvluchtige ‘terroristes’ en ‘assassijnen’ — werd het inderdaad veilig. De veiligheid werd duur betaald, met internationale leningen en afgedwongen Franse herstelbetalingen.
Ook nu verwachten we alles van de zogenaamd machtige staat. We eisen van politici repressieve maatregelen en tegelijkertijd rekenen we ze er snoeihard op af omdat geen maatregel naar ons gevoel ooit toereikend zal zijn. Die neerwaartse spiraal kunnen we alleen doorbreken door meer verantwoordelijkheid bij de burger te leggen en na te gaan: hoe kan die lokaal zijn talenten inzetten?
De klassieke paradox: we willen maximale veiligheid, zonder onze vrijheid op te geven. En als de overheid dat niet perfect uitvoert, krijgen ze de volle laag. Maar als burgers zelf verantwoordelijkheid moeten nemen, kijken we plots massaal de andere kant op.
Wat hebben we geleerd? Geschiedenis herhaalt zich. Mensen geven graag vrijheden op in ruil voor veiligheid, zolang ze zich daar niet al te bewust van zijn. Overheden grijpen elke crisis aan om hun bevoegdheden uit te breiden, en als alles voorbij is, blijkt plots dat niemand nog weet hoe je die macht weer inperkt. En ergens, in een archief in Berlijn, ligt waarschijnlijk nog een document uit 1815 waarin precies dezelfde discussie werd gevoerd als in het Europees Parlement vandaag.
Bron: Carolina Lo Galbo, Interview met terreurdeskundige Beatrice de Graaf over terrorisme, wetenschap en God, in: De Morgen, 23 oktober 2018, pp. 15-17.