Per 1 april 2025 wordt David Van Reybrouck aangesteld als Denker der Nederlanden. De Denker der Nederlanden is een soort literaire Batman: opereert in de schaduw van de publieke opinie, slaat toe met scherpe zinnen, en draagt waarschijnlijk coltruien met existentiële diepgang. Hij volgt een reeks denkers op die, eenmaal benoemd, zijn gestopt met smalltalk over het weer omdat ze het weer nu structureel beschouwen als symptoom van het kapitalisme.
Zijn eerste daad als Denker der Nederlanden is een column in De Standaard Letteren van dit weekend, waarin hij zijn denkerschap aftrapt: “We hebben een nieuwe raison d’état nodig: een raison de terre.” 1De Standaard Letteren, We hebben een nieuwe raison d’état nodig: een raison de terre, 22 maart 2025, pp. 8–9.
Wereld en aarde
De planeet, zo stelt Van Reybrouck, wil ook eens het onderwerp van een beleidsnota zijn. Oftewel: het is tijd voor minder geopolitiek en meer geobotanie.
Het is dat onderscheid […] dat mij dwarszit, tussen wereld en aarde. Voorheen gebruikte ik die woorden losjes door elkaar: we bedoelden toch min of meer hetzelfde? Maar de laatste jaren aarzel ik steeds meer. Waarom zouden zoveel westerse talen twee woorden hebben? The world and the earth. Le monde et la terre. Die Welt und die Erde. El mundo y la tierra. Kennelijk is er een onderscheid dat we vergeten zijn.
Je weet dat een filosoof op dreef is wanneer hij zich zorgen maakt over woorden die in het Frans anders zijn dan in het Engels. Spoiler: het gaat niet om ‘croissant versus’ ‘crescent roll’. Het gaat om het fundamentele verschil tussen “ik leef in een wereld” en “ik sta met m’n sokken in een moeras dat ooit een gletsjer was.”
De Franse filosoof Bruno Latour zou hier tussenbeide komen en fluisteren dat dit verschil niet louter taalkundig is, maar existentieel. In zijn boek Down to Earth pleit hij voor een politiek die opnieuw geaard is, letterlijk. Niet langer zwevend in abstracte wereldbeelden, maar verankerd in de materiële realiteit van een kwetsbare planeet.
Vertaling voor de TikTok-generatie: de wereld is je Instagram-feed, de aarde is de batterij die je telefoon oplaadt. Als je alleen naar de wereld kijkt, vergeet je dat de aarde de stekker is. En we hebben die eruit getrokken.
De aarde is meer dan de wereld, meer dan de som van landen. De aarde is dat complexe systeem van fysische, chemische en biologische processen op het land, op zee, in het ijs en in de lucht waar het leven is kunnen ontstaan; de aarde is dat verhaal van natuurlijke cycli aan het oppervlak en geologische processen in de diepe ondergrond die zo typische zijn voor onze planeet. Wie de wereld met de aarde verwart, riskeert de mens op te blazen tot het stralende middelpunt en ijkpunt van de hele, fysieke aarde. Sterker nog: wie alleen de wereld ziet, vergeet de aarde.
Of zoals Aristoteles het waarschijnlijk nooit gezegd heeft: als je denkt dat je het middelpunt bent, ben je hoogstwaarschijnlijk gewoon een puist op de rug van Gaia. Brits filosoof Timothy Morton zou hier spreken van het ‘hyperobject’ aarde: dat is een entiteit zo allesomvattend, verspreid en complex dat we haar niet kunnen bevatten, maar waarin we onafwendbaar zijn ondergedompeld. “De aarde is niet iets dat je waarneemt,” zegt hij, “het is iets waarin je bent opgesloten zoals een vlieg in een regendruppel.”
Wereld versus aarde
Wie dacht dat de wereld van de menselijke bedrijvigheid helemaal losgezongen was van de dragende, fysieke aarde, werd er de afgelopen jaren steeds vaker en steeds brutaler aan herinnerd dat de twee buitengewoon innig met elkaar verweven zijn. Dat er geen wereldpolitiek kan zijn zonder aardpolitiek, hoezeer die laatste nog in de kinderschoenen staat. De vraag is dus niet hoe we de aarde weer in het midden kunnen plaatsen, maar hoe we over de wereld moeten nadenken als we opnieuw beseffen dat het daadwerkelijk de aarde is die de wereld draagt.
De mensheid heeft zich gedragen als een groep studenten op Erasmus in het huis van hun oma. Zolang er wifi is, lijkt het oké. Maar plots begint het dak te lekken, is de vloer een moeras van frietvet, en blijkt de koelkast een ecosystemisch drama. Je denkt: “Misschien moeten we toch iets doen?” En dan bestel je sushi.
En het gaat niet alleen om klimaatverandering. Dat is hooguit het meest zichtbare symptoom van een bredere crisis. in de afgelopen jaren hebben wetenschappers negen kritieke planetaire grenzen geïdentificeerd – zes daarvan zijn inmiddels overschreven, misschien zelfs zeven.
Dit zijn de global tipping points. Voor wie telt: dat is dus zeven uit negen. Dat is een beter scoringspercentage dan Cristiano Ronaldo op een goede dag. Maar minder wenselijk.
Naast klimaat gaat het om veranderingen in land- en zoetwatergebruik, de globale gezondheid van de biosfeer (genetische diversiteit en de werking van ecosystemen), de verstoring van ‘biochemische’ processen en de opkomst van nieuwe stoffen (synthetische chemicaliën zoals PFAS, die nooit vergaan en eeuwig in onze omgeving en in ons lichaam blijven zitten, microplastics die tot in de diepe oceaan en hoogste bergtoppen worden aangetroffen, nieuwe genetisch gemodificeerde organismen). De verzuring van de oceanen bereikt inmiddels ook de kritische drempelwaarde.
Slechte tijden voor iedereen die dacht dat “de oceaan” gewoon een romantische achtergrond was voor walvis-gezang en vakantieposts. Denk nog maar eens goed na. Het is een zuurbad met een bijsmaak van shampoo en Monsanto. Lees ook ons eerder artikel over het Antropoceen. Michel Serres zou hier aandringen op een nieuw contract — niet tussen mensen onderling, maar tussen mens en natuur. Zijn ‘natural contract’ beschouwt rivieren, bergen, luchtstromen als juridische actoren die rechten verdienen.
Et Alors?
Hoe lossen we dit op? De huidige poging ziet er als volgt uit: stel je een gezondheidsconferentie voor, georganiseerd door de tabaksindustrie, in samenwerking met Coca-Cola en de Internationale Vereniging voor Vleesliefhebbers. En dan zeg je: ja, dat klinkt als COP28, gesponsord door Shell en geserveerd met een smile door een algoritme dat “duurzaamheid” definieert als “groene stickers op een olietanker.”
Met elk jaar dat verstrijkt, lijkt de VN meer op de wereld van 1945 dan op hoe die er in 2045 uit kan zien. En elk jaar wordt COP groter, maar ook tandelozer – de macht van de fossiele lobby neemt hand over hand toe. In 2023 kregen op de klimaattop in Dubai maar liefst 2.456 lobbyisten uit de fossiele sector een officiële toegangspas, vier keer meer dan het jaar ervoor. Ze waren talrijker dan alle officiële afvaardigingen van wetenschappelijke instellingen, inheemse gemeenschappen en kwetsbare landen samen. Zelfs het voorzitterschap was in handen van een van de grootste CEO’s in de fossiele sector.
Zie ook ons eerder bericht over de loze beloften van Davos en greenwashing.
“We hebben gewoon besloten om het niet eens meer te verbergen”, fulmineerde Al Gore. Hij riep op om “deze internationale instellingen te hervormen zodat de bewoners van deze wereld, met inbegrip van de jongeren, kunnen zeggen: ‘We nemen ons lot in eigen handen. We staan niet langer toe dat onze lucht als een open riool gebruikt wordt. We gaan de toekomst redden en mensen hoop geven.’ We kunnen dit!” Maar voorlopig gebeurt er niets.
Al Gore, inmiddels het moreel kompas van een Titanic zonder stuurman, schreeuwt in de storm. En wij, met onze noisecancelling koptelefoons, luisteren naar een podcast over minimalisme in een tijd van ecologische maximalisme.
Duits filosoof Peter Sloterdijk zou de VN zien als een sfeer zonder membraan: een politieke ruimte waarin nog wel woorden circuleren, maar geen zuurstof meer. Zijn landgenoot Martin Heidegger zou stellen dat we in ons technologische tijdperk de planeet niet langer als iets levends of heiligs beschouwen, maar als ‘Bestand’: een voorraad die we exploiteren. Misschien is het daar misgegaan: toen de aarde veranderde van habitat in rekenmodel, van levende wereld in een spreadsheet met groeiverwachtingen.
De VN is opgericht om conflicten tussen landen te regelen, niet om het conflict tussen mensheid en planeet op te lossen.
David Van Reybrouck
De Zweed Nick Bistrom zou toevoegen: als we deze crisis verkeerd aanpakken, kan ze uitmonden in een existentiële catastrofe. Niet alleen slecht voor het klimaat, maar fataal voor het menselijk bestaan zelf. En in dat Excel-bestand wil je geen foutmarge.
Indiaas fysicus, ecoloog, activist en schrijver Vandana Shiva zou ons eraan herinneren dat het vooral vrouwen, boeren en inheemse volkeren zijn die nu de zwaarste klappen vangen van een crisis die ze niet hebben veroorzaakt. Voor haar is ecologie niet los te koppelen van sociale rechtvaardigheid. Ze vecht voor zaadsoevereiniteit en noemt de globalisering van landbouw een ‘oorlog tegen het leven zelf’.
Australisch ecofeministisch filosoof Val Plumwood zou ons vragen het hardnekkige ‘kloofdenken’ achter ons te laten: dat oude, westerse idee dat de mens losstaat van de natuur, dat cultuur superieur is aan ecologie, dat overheersing vanzelfsprekend is. Voor haar begint hoop bij wederzijdse afhankelijkheid, en bij het besef dat zelfs een krokodil (die haar bijna opat) geen vijand is, maar medebewoner van dezelfde kwetsbare biosfeer.
Dus ja: Van Reybrouck wil de aarde weer op de voorgrond. Maar misschien willen we allemaal gewoon één ding: een planeet waarop je een filosofisch betoog kunt schrijven zonder dat je eerst een airconditioner moet installeren op je balkon. En dat, lieve mensen, is wat we bedoelen met een raison de terre.