Decennia lang hebben we Europa behandeld als een zorgvuldig geknipte bonsaiboom. Een beetje snoeien hier, een vredesprijs daar, en af en toe een bezorgde blik als de wortels toch weer richting gasleiding groeien. Maar nu zit de schaar in het hart, en zit Ulrike Franke – Duitse filosoof, denktanker, en onverwachte ‘Cassandra’ van het oude continent – met een microfoon in haar hand en een glas halfvol hoop in de ander, terwijl ze fluistert: “Jongens, het is voorbij met de droom. En ook met de siësta.” Gisteren stond er in De Morgen een interview met haar van Cees van der Laan.
Europa was even een utopische feelgoodfilm
… met een script van Francis Fukuyama en een zagerige soundtrack van Coldplay.
Mijn generatie heeft alleen maar dertig jaar van voorspoed meegemaakt op wereldschaal. We hadden als jonge Europeanen het idee dat alles onze kant opging. Dat iedereen democratie en liberalisme zou omarmen. Problemen in internationale relaties loste je op door internationaal recht, door handel en economische relaties.
Als er al een probleem was, een serieus probleem, dan was dat klimaatverandering. Maar dat gingen we met elkaar oplossen. We leefden in een wereld waar eigenlijk geen geopolitieke of ideologische verschillen waren. We konden vrij reizen, overal ter wereld ‘op afstand werken’ en het leven omarmen. Het voelde inderdaad als het ‘einde van de geschiedenis’.
[…] Ook de oudere mensen omarmden met veel enthousiasme het narratief dat het ‘einde van de geschiedenis’ bereikt was en we lang zouden leven in economische voorspoed. Dit leidde in West-Europa en vooral in Duitsland tot het idee dat oorlog een ding uit het verleden was, dat militaire confrontatie niet meer bestond, dat geopolitiek als machtsstrijd begraven was.
Ja, die utopie voelde goed. Zoals een zondagochtend in een IKEA-showroom, met zachte verlichting en een gratis kopje koffie voor leden. We geloofden dat alles pastel en paneuropese voorspelbaarheid zou blijven, zolang we onze gedachten maar in spreadsheets en handelsverdragen konden stoppen.
Maar de geschiedenis had andere plannen. Ze deed een trainingspak aan en begon met gewichten te gooien. Richting ons.
Het kantelpunt was een duiventil
Spoiler: de duiven hadden handgranaten.
Mijn zorg is dat er al te veel wake-upcalls zijn geweest en dat we eigenlijk niets doen. Was de inval in Oekraïne in februari 2022 door Rusland niet de echte schok, of de inname van de Krim in 2014 of de inval in Georgië in 2008 of nu weer de verkiezing van Donald Trump november vorig jaar? We hebben wel erg veel wake-upcalls nodig om wakker te worden.
Het Europees ontwaken lijkt verdacht veel op een snooze-alarm dat per ongeluk is ingesteld op ‘zelfhypnose’.
Nu er letterlijk elke minuut voor onze ogen geschiedenis wordt geschreven, moeten ze een Raad Buitenlandse Zaken bijeenroepen, eerst informeel vandaag, dan formeel morgen, dan komen de leiders wat later op de avond bijeen om de agenda te bespreken. Maar tegen het einde, als ze daarmee klaar zijn, hebben we hoogstwaarschijnlijk nieuws uit Washington dat de situatie al anders is.
De Zeitenwende van Olaf Scholz is daarom wel belangrijk als moment dat Duitsland zei: de wereld is veranderd en wij moeten ook veranderen. We gaan voor 100 miljard wapens kopen. Maar daarna zakte de urgentie weer weg en raakte Duitsland verwikkeld in bijna hilarische discussies of we wel of geen offensieve wapens mochten kopen en of een tank een aanvalswapen is of een wapen voor verdediging. Friedrich Merz pakt het nu wel doortastender op, waarbij hij nucleaire samenwerking met de Fransen niet uitsluit.
De Duitsers rennen inmiddels rond met 100 miljard aan militaire goede bedoelingen, maar kunnen het nog steeds niet eens worden over de semantiek van een tank. Is het een dode dinosaurus op rupsbanden of een vredesduif met een kanon?
Een raad van onzichtbare leiders
Of: wie bestuurt er eigenlijk deze bus, en waarom zit die chauffeur achterin te dutten?
Er is geen echt Europees leiderschap op dit moment. Bondskanselier Scholz heeft die rol niet willen pakken en zijn opvolger Merz moet zich nog bewijzen. President Emmanuel Macron is geweldig in zijn analyses en uitspraken, maar levert niet. Bovendien is hij binnenlands zeer verzwakt. Keir Starmer, de Britse premier, staat buiten de EU en kampt met hetzelfde probleem als Macron, hij lijkt in Groot-Brittannië niet sterk te staan. Hij krijgt veel kritiek. Toch heeft hij richting Oekraïne met zijn aanbod van troepen voor een vredesmacht een goede bijdrage geleverd en hij pakt ook de regie.
Het probleem met Europa is dat er altijd wel ergens verkiezingen zijn, dat er altijd leiders in problemen zitten of dat economieën niet goed draaien. Dat creëert bijna dagelijks een soort structurele politieke onzekerheid. En dat los je ook niet zomaar op.
De EU, dames en heren: een politieke escaperoom met 27 sleutels, maar niemand weet waar de deur is. We organiseren toppen om te besluiten wanneer we besluiten nemen, zodat we kunnen besluiten dat we het besluit voorlopig parkeren. En zo stommelen we van crisis naar crisis, zonder echt iets op te lossen. Ondertussen wacht de wereld, popcorn in de hand, tot het continent eindelijk besluit of het een macht is of een museum.
De toekomst is al geweest
En die toekomst wil geen nieuwsbrief meer ontvangen. Daarom is Ulrike Franke pessimistisch over de toekomst.
De verwachting is toch dat Rusland een keer de confrontatie met Europa zal aangaan. We kunnen niet meer onbezorgd leven, we zullen eraan moeten wennen dat dit de nieuwe realiteit is. De geschiedenis is helaas weer teruggekeerd.
En zo keert de geschiedenis terug: niet als tragedie, niet als farce, maar als notificatie die je blijft wegvegen terwijl je probeert te binge-watchen. We hadden een continent vol dromen en zelfvertrouwen, en nu hebben we vooral vragen. Vragen met nucleaire ondertoon.
Maar geen zorgen. Als we maar lang genoeg blijven vergaderen, lost het zich vanzelf op.
Bron: Cees van der Laan, Deze veiligheidsexpert en filosoof vreest voor Europa: ‘We kunnen niet meer onbezorgd leven’, in: De Morgen, 25 maart, 2025, pp. 14–15.